GELENEĞİN BİRİKİMİNDEN YENİ BİR DÜŞÜNCENİN İNŞASINA...

Kapitalizm Karşısında Osmanlı İktisadı

İlmi Etüdler Derneği 2007 - 2008 eğitim faaliyetlerine bir konferansla başladı. Bir geleneği temsil eden ve misyonu çerçevesinde bir gelenek oluşturmaya önem veren İLEM böylece süreklilik kazanacak bir faaliyete daha girişti. Bundan sonra İLEM'de ders yılı bir konferans ile başlayıp, bir konferans ile bitirilecek.

Konferansı veren ise Mehmet Genç'ti. İlim dünyasında fersah fersah ilerlediği halde, kendisini 'Hac yolunda bir karınca' olarak tanımlayan Genç, hem ilmi derinliğiyle hem de sıcak tevazusuyla İLEM'in yetiştireceği genç kuşaklara gerçekten bir örnek olabilecek bir kişilikti. Kendisini Osmanlı iktisadına adayan ve alanının duayenlerinden olan Genç, yine kendi alanıyla ilgili bir sunum yaptı.

Osmanlı iktisadını kendi kaynaklarından öğrenmeyi dert edinen ve bu bağlamda Osmanlı Arşivini mesaken edinen Genç, sunumuyla sadece Osmanlı iktisadını değil, kapitalizmi ve Batı iktisadını da çok iyi bildiğini gözler önüne serdi. Sunumunun başında kapitalizmin tarihsel ve etimolojik kökeninden bahsetti. Bu noktada kapitalizmin kökeni olan kapital kelimesinin 11. yüzyıla kadar giden bir tarihi olduğuna dikkat çeken Genç, aynı şekilde kapitalist ticaretin Batı'da yükselişi için de aynı yüzyılı işaret etti. Bununla birlikte Genç olgun bir kapitalizmin aslında 18. yüzyılda ortaya çıktığını belirtti. Bu tarih kapitalist kavramının da üretilmiş olduğu yüzyılı işaret ediyordu. Batı iktisadının belli bir dönem sonra almış olduğu biçimi anlatan kapitalizm kavramı ise ancak 19. yüzyılda çıkmıştı. İlginç bir örnek ise Marx'ın sürekli olarak kapitalizm tahlili yaptığı halde kapitalizm kavramını kullanmamasıydı. Zira kavram 1862'ye kadar gündemde değildi.

Osmanlı iktisadını değerlendirmeye Mehmet Genç bir hayıflanma ile başladı. Zira Batı'da olduğu gibi ülkemizde araştırmacıların ilgisine sunulmuş geniş kapsamlı ve etimolojik tarihi veren sözlükler yoktu. Halbuki Batı'daki küçük sözlüklerde bile (ki bu sözlüklerin 1000 sayfadan kalın olan küçük sözlükler olduğunu söyledi) kelimenin ortaya çıkış tarihine ilişkin bilgiler vardı. Diğer taraftan karşılaştırma bağlamında 'sermaye' sözcüğünün ne zaman şimdiki anlamıyla Türkçede kullanıldığını gösteren bir kaynak yoktu. Kısaca Osmanlı iktisadına kavramsal bir şekilde yaklaşmaya başlayacağımız zaman edindiğimiz verilerimiz eksik olacaktı. Bu da aslında Osmanlı iktisadının neden tam olarak kavramsal bir biçimde, yani Batı iktisadının kapitalizm gibi bir kavramla açıklanması gibi, açıklanamadığını gösteriyordu.

Osmanlı iktisadı ise devletin müdahalesi ve lonca sistemiyle ilişkili olarak açıklandı. Genç devletin piyasaya narh koyarak müdahale ettiğini ancak piyasanın yine de özel bir pazar olduğuna dikkat çekti. Bu pazar yine özel kuruluşlar olan loncalar tarafından denetleniyordu. Lonca sistemi fiyat ve kalite denetimi yapıyor, ayrıca usta çırak ilişki düzeninde insanların eğitilmesini sağlıyordu. Bu sistem aşırı zenginleşmeyi önlüyordu. Zira sistemin kar marjları da düşüktü. Ortalama % 10'luk bir kar marjından bahsedildiğine dikkat çeken Genç, bu marjın en çok % 20'ye kadar çıktığını, bazen de % 3 gibi rakamlara düştüğünü belirtiyordu. Buna karşın faizler bu kâr marjının iki katı nisbetinde yüksekti. Genç Osmanlı iktisadında faizin belli alanlarda, örneğin para vakıfları ve sarraflar arasında, serbest olduğunu bununla birlikte teşvik edilmediğine dikkat çekti.

Piyasa zaten aşırı zenginleşmeyi mümkün kılmıyordu. Fakat bu sistem içinde birileri zenginleşecek olursa devlet müsadere aracını kullanıyor, yani ölümden sonra servete el koyuyordu. Bu durum kapitalist bir birikimin oluşmasını büsbütün engelliyordu. Böylece Genç, bu sistemin dışarıdan bir müdahale olmaksızın kapitalistleşemeyeceğinin altını çiziyordu. Genç, Tanzimat sonrası Osmanlı iktisadı üzerinde ise pek durmadı. Bu süreç daha ziyade kapitalizme eklemlenme süreci gibi duruyordu ve bu yönüyle kapitalizme karşı bir duruşu temsil etmiyordu. Dolayısıyla bundan sonrasını ayrıntılı olarak anlatmak sunum başlığına aykırı olacaktı. Genç, Osmanlı iktisadının geri kalmasını ise rakiplerinin hızlı bir ilerleme kaydetmesine bağlıyordu. Rakipler öne geçince Osmanlı yenilgi savaşlarına mahkûm oldu.

İlkeli ve mütevazi duruşunu Genç, soru faslında da gösterdi. Her konuda ahkam kesen ve her soruya zihninde kodlanmış bir cevap taşıyan kişilerden farklı olarak Genç, bazı sorulara 'Bilmiyorum' cevabını vermeyi uygun gördü. Osmanlının kapitalizmi bilerek mi almadığına dair bir soruya 'Osmanlı zihniyet itibariyle kapitalizmi alamazdı' cevabını verdi. Osmanlı'da iltizam sistemi ile feodalizme geçilip geçilmediği yönündeki bir soruyu ise olumsuz bir şekilde cevaplayarak Osmanlı iktisadının feodalizm olmadığını, paralel bir biçimde ayanların da feodal bey kabul edilemeyeceğini belirtti.